Bezskuteczność względna dożywocia (art. 916 k.c.)

Za­war­cie umo­wy o do­ży­wo­cie mo­że być uzna­ne za bez­sku­tecz­ne. Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że dro­gą do odzy­ska­nia swo­jej wie­rzy­tel­no­ści dla po­krzyw­dzo­ne­go przez umo­wę do­ży­wo­cia wie­rzy­cie­la jest po­wódz­two pau­liań­skie. Wy­ma­ga to jed­nak udo­wod­nie­nia przez po­wo­da sze­re­gu prze­sła­nek wy­mie­nio­nych w art. 527 k.c. i na­stęp­nych. Ko­deks cy­wil­ny, a do­kład­niej art. 916 k.c., prze­wi­du­je w ta­kich sy­tu­acjach ła­god­niej­szy re­żim praw­ny dla uprzy­wi­le­jo­wa­nej ka­te­go­rii wie­rzy­cie­li – upraw­nio­nych do ali­men­ta­cji.

UMOWA DOŻYWOCIA JAKO SPOSÓB NA UCIECZKĘ Z MAJĄTKIEM

Na pod­sta­wie umo­wy do­ży­wo­cia wła­ści­ciel nie­ru­cho­mo­ści (do­ży­wot­nik) prze­no­si na in­ną oso­bę (zo­bo­wią­za­ne­go) wła­sność nie­ru­cho­mo­ści w za­mian za do­ży­wot­nią opie­kę (art.908 k.c.). Za­sad­ni­czym ce­lem umo­wy do­ży­wo­cia jest za­pew­nie­nie do­ży­wot­nikowi utrzy­ma­nia i opie­ki w za­mian za prze­nie­sie­nie wła­sno­ści nie­ru­cho­mo­ści. W prak­ty­ce zda­rza się jed­nak, że umo­wa ta słu­ży dłuż­ni­kom do uwol­nie­nia się od od­po­wie­dzial­no­ści za ich zo­bo­wią­za­nia. Dłuż­nik, któ­ry prze­no­si na in­ną oso­bę wła­sność na­le­żą­cej do nie­go nie­ru­cho­mo­ści, po­zby­wa się istot­ne­go skład­ni­ka swo­je­go ma­jąt­ku, co mo­że w znacz­nym stop­niu utrud­nić lub wręcz unie­moż­li­wić je­go wie­rzy­cie­lom odzy­ska­nie na­leż­no­ści. Dla osób dą­żą­cych do odzy­ska­nia swych wie­rzy­tel­no­ści nie ma zna­cze­nia fakt, że dłuż­nik w za­mian na­był pra­wo do­ży­wo­cia – pra­wo to nie pod­le­ga bo­wiem eg­ze­ku­cji.

JAKIE PRZESŁANKI NALEŻY SPEŁNIĆ?

Prze­pis art. 916 k.c. sta­no­wi re­gu­la­cję szcze­gól­ną wo­bec prze­pi­sów o ac­tio pau­lia­na. Zgod­nie z je­go brzmie­niem oso­ba, wzglę­dem któ­rej cią­ży na do­ży­wot­ni­ku usta­wo­wy obo­wią­zek ali­men­ta­cyj­ny, mo­że żą­dać uzna­nia umo­wy o do­ży­wo­cie za bez­sku­tecz­ną w sto­sun­ku do niej, je­że­li wsku­tek tej umo­wy do­ży­wot­nik stał się nie­wy­pła­cal­ny. Co waż­ne, oso­ba ta, w prze­ci­wień­stwie do osób ko­rzy­sta­ją­cych z ogól­nych prze­pi­sów o skar­dze pau­liań­skiej, nie mu­si wy­ka­zy­wać za­ist­nie­nia u dłuż­ni­ka, bę­dą­ce­go do­ży­wot­ni­kiem, świa­do­mo­ści po­krzyw­dze­nia wie­rzy­cie­li. Sta­no­wi to spo­re uła­twie­nie, po­nie­waż udo­wod­nie­nie w pro­ce­sie są­do­wym tej prze­słan­ki by­wa trud­ne. Wie­rzy­ciel ali­men­ta­cyj­ny, żą­da­ją­cy uzna­nia umo­wy do­ży­wo­cia za bez­sku­tecz­ną na pod­sta­wie art. 916 k.c., nie ma tak­że obo­wiąz­ku wy­ka­zy­wa­nia złej wo­li po stro­nie zo­bo­wią­za­ne­go, któ­ry na mo­cy umo­wy o do­ży­wo­cie uzy­skał wła­sność nie­ru­cho­mo­ści. Na mar­gi­ne­sie, war­to za­uwa­żyć że re­gu­la­cja z art. 916 k.c. to nie je­dy­ne, po­za skar­gą pau­liań­ską, unor­mo­wa­nie re­gu­lu­ją­ce ochro­nę wie­rzy­cie­la w ra­zie krzyw­dzą­cej czyn­no­ści dłuż­ni­ka. O odrzu­ce­niu spad­ku z po­krzyw­dze­niem wie­rzy­cie­li na grun­cie art. 1024 k.c. pi­sa­li­śmy tu­taj: Odrzu­ce­nie spad­ku z po­krzyw­dze­niem wie­rzy­cie­li spad­ko­bier­cy (art. 1024 k.c.) | FILIPIAKBABICZ Skar­ga Pau­liań­ska­FILIPIAKBABICZ Skar­ga Pau­liań­ska.

Z żą­da­niem uzna­nia umo­wy do­ży­wo­cia za bez­sku­tecz­ną mo­gą wy­stą­pić je­dy­nie wie­rzy­cie­le ali­men­ta­cyj­ni, któ­rych wie­rzy­tel­no­ści wy­ni­ka­ją ze zo­bo­wią­zań usta­wo­wych. Moż­li­wość za­war­ta w art. 916 k.c. nie roz­cią­ga się za­tem na oso­by, w przy­pad­ku któ­rych, je­dy­nym źró­dłem po­wsta­nia wie­rzy­tel­no­ści ali­men­ta­cyj­nych jest umo­wa. Ta­kie oso­by mo­gą po­szu­ki­wać ochro­ny na grun­cie prze­pi­sów ogól­nych o skar­dze pau­liań­skiej – art. 527 i n. k.c.

Na­le­ży zwró­cić uwa­gę, że wie­rzy­ciel ali­men­ta­cyj­ny mo­że żą­dać uzna­nia umo­wy o do­ży­wo­cie za bez­sku­tecz­ną wzglę­dem nie­go, na­wet je­śli zo­sta­ła ona za­war­ta przed po­wsta­niem po stro­nie do­ży­wot­ni­ka usta­wo­we­go obo­wiąz­ku ali­men­ta­cyj­ne­go. Upraw­nie­nie z art. 916 k.c. nie jest jed­nak cał­ko­wi­cie wol­ne od ogra­ni­czeń cza­so­wych – uzna­nia umo­wy o do­ży­wo­cie za bez­sku­tecz­ną nie moż­na żą­dać po upły­wie 5 lat od da­ty jej za­war­cia. Po­wódz­two po­win­no zo­stać wy­to­czo­ne prze­ciw­ko na­byw­cy nie­ru­cho­mo­ści (zo­bo­wią­za­ne­mu z ty­tu­łu umo­wy o do­ży­wo­cie).

In­ny­mi sło­wy, art.916 k.c. prze­wi­du­je trzy prze­słan­ki do wy­stą­pie­nia w po­wódz­twem przez wie­rzy­cie­la ali­men­ta­cyj­ne­go. Po pierw­sze, mu­si zo­stać za­war­ta umo­wa o do­ży­wo­cie (a nie ja­ka­kol­wiek in­na czyn­ność praw­na). Po dru­gie, na do­ży­wot­ni­ku mu­si cią­żyć usta­wo­wy obo­wią­zek ali­men­ta­cyj­ny. Po trze­cie, prze­nie­sie­nie wła­sno­ści nie­ru­cho­mo­ści na in­ną oso­bę (zo­bo­wią­za­ne­go) mu­si spo­wo­do­wać nie­wy­pła­cal­ność po stro­nie do­ży­wot­ni­ka.

Wąt­pli­wo­ści mo­że bu­dzić fakt, że w prze­ci­wień­stwie do re­gu­la­cji ogól­nych do­ty­czą­cych skar­gi pau­liań­skiej, w art. 916 k.c. nie po­ja­wia się prze­słan­ka „po­głę­bie­nia nie­wy­pła­cal­no­ści”. W przy­pad­ku po­wódz­twa pau­liań­skie­go, wie­rzy­ciel mo­że za­skar­żyć czyn­ność praw­ną nie tyl­ko w sy­tu­acji, gdy na jej sku­tek dłuż­nik stał się nie­wy­pła­cal­ny, lecz tak­że, gdy stał się on nie­wy­pła­cal­ny w wyż­szym stop­niu. Za­gad­nie­nie jest spor­ne w dok­try­nie. Ist­nie­je po­gląd, że oma­wia­ny prze­pis bę­dzie miał za­sto­so­wa­nie rów­nież w sy­tu­acji po­głę­bie­nia się nie­wy­pła­cal­no­ści do­ży­wot­ni­ka[1]. Prze­wa­ża jed­nak sta­no­wi­sko, zgod­nie z któ­rym sko­ro art. 916 k.c. nie wspo­mi­na o po­głę­bie­niu nie­wy­pła­cal­no­ści, a je­dy­nie o jej wy­wo­ła­niu, to na­le­ży stwier­dzić, że ta­ka by­ła wo­la usta­wo­daw­cy. Gdy­by dą­żył on do udzie­le­nia usta­wo­wym wie­rzy­cie­lom ali­men­ta­cyj­nym ochro­ny praw­nej na grun­cie art. 916 k.c. rów­nież wte­dy, gdy do­ży­wot­nik był nie­wy­pła­cal­ny już przed za­war­ciem umo­wy, użył­by od­po­wied­nich okre­śleń, tak jak uczy­nił to w art. 527§2 k.c.[2]

BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA 

Umo­wa do­ży­wo­cia, uzna­na za bez­sku­tecz­ną na pod­sta­wie art. 916 k.c., jest do­tknię­ta tzw. bez­sku­tecz­no­ścią względ­ną. Ozna­cza to, że oso­ba, któ­ra na­by­ła nie­ru­cho­mość na mo­cy tej umo­wy, na­dal po­zo­sta­je jej wła­ści­cie­lem. Na­to­miast wie­rzy­ciel ali­men­ta­cyj­ny mo­że za­spo­ko­ić swo­je rosz­cze­nia ze zby­tej nie­ru­cho­mo­ści. Jest więc w ta­kiej sy­tu­acji, jak gdy­by do prze­nie­sie­nia wła­sno­ści ni­gdy nie do­szło. Od­po­wie­dzial­ność na­byw­cy ogra­ni­czo­na jest do wy­so­ko­ści war­to­ści nie­ru­cho­mo­ści. Mo­że się on tak­że uwol­nić od obo­wiąz­ku za­do­śćuczy­nie­nia żą­da­niu oso­by upraw­nio­nej, za­spo­ka­ja­jąc wie­rzy­cie­la lub wska­zu­jąc mu wy­star­cza­ją­ce do je­go za­spo­ko­je­nia mie­nie do­ży­wot­ni­ka.

PODSUMOWANIE

Pod­su­mo­wu­jąc, na­le­ży przy­jąć, że upraw­nie­nie z art. 916 k.c. sta­no­wi re­gu­la­cję szcze­gól­ną w sto­sun­ku do prze­pi­sów o skar­dze pau­liań­skiej. Usta­wo­daw­ca uznał bo­wiem, że prze­pi­sy ogól­ne o skar­dze pau­liań­skiej nie za­pew­nia­ją wy­star­cza­ją­cej ochro­ny praw­nej uprzy­wi­le­jo­wa­nej gru­pie wie­rzy­cie­li – oso­bom upraw­nio­nym do ali­men­ta­cji na mo­cy usta­wy. Oso­by, któ­rym z róż­nych przy­czyn nie przy­słu­gu­je moż­li­wość sko­rzy­sta­nia z oma­wia­ne­go prze­pi­su, na­dal mo­gą jed­nak po­szu­ki­wać ochro­ny na pod­sta­wie re­gu­la­cji ogól­nych do­ty­czą­cych skar­gi pau­liań­skiej.

[1] B. Lac­ko­roń­ski [w:] Ko­deks cy­wil­ny…, t. 3b, red. K. Osaj­da, 2017, s. 1287.

[2] T. Biel­ska­-Sob­ko­wicz [w:] Ko­deks cy­wil­ny. Ko­men­tarz. Tom V. Zo­bo­wią­za­nia. Część szcze­gó­ło­wa, wyd. II, red. J. Gu­dow­ski, War­sza­wa 2017, art. 916, t.4.; A. Bie­ra­now­ski [w:] Ko­deks cy­wil­ny. Ko­men­tarz, red. J. Ci­szew­ski, P. Na­za­ruk, War­sza­wa 2019, art. 916, t. 6.